Gmina Chełmża

W 75 rocznicę pierwszych straceń na Barbarce

        W niedzielę 26 października br.  w Miejscu Pamięci Narodowej  na Barbarce z inicjatywy Prezydenta Torunia Michała Zaleskiego odbyła się niezwykła patriotyczna uroczystość w 75 rocznicę pierwszych straceń patriotów polskich z Torunia i Powiatu Toruńskiego.  Po mszy w intencji pomordowanych odbył się apel poległych , salwa honorowa , złożone zostały wiązanki kwiatów . W uroczystościach Samorząd Gminy Chełmża reprezentował i wiązankę złożył Przewodniczący Rady Gminy Janusz Iwański.
       Lasy Barbarki kryją ciała pomordowanych kilkudziesięciu mieszkańców z terenu Gminy Chełmża , m.in. z Grzywny , Zelgna, Zalesia , Skąpego , Dźwierzna , Nawry i Brąchnówka. Leon Lech Czarliński  (1899-1939)– ostatni właściciel Brąchnówka został podstępnie aresztowany w Chełmży , więziony w Forcie VII i następnie rozstrzelany w połowie listopada  1939r .
Zbrodnia w Barbarce to seria zbiorowych egzekucji przeprowadzonych przez niemiecki Selbstschutz w okresie od 28 października 1939 r. do 10 stycznia 1940 r. w lesie Barbarka pod Toruniem. Ich ofiarą padło od 600 do 1200 osób – przedstawicieli polskiej inteligencji oraz elit politycznych i gospodarczych z Torunia i okolic. Obok Polaków w Barbarce mordowano także Żydów. Toruń, podobnie jak reszta Pomorza, od pierwszych dni wojny poddany został brutalnemu terrorowi hitlerowskiemu. 7 września 1939 r. miasto zostało zajęte przez oddziały Wehrmachtu, a już następnego dnia ujawniły się tam struktury miejscowego Selbstschutzu – paramilitarnej formacji złożonej z przedstawicieli niemieckiej mniejszości narodowej, zamieszkującej przedwojenne terytorium Polski. Niemal natychmiast przystąpiono do rozprawy z Polakami, ofiarą której padli przede wszystkim przedstawiciele lokalnych elit politycznych, intelektualnych i ekonomicznych, lecz również osoby do których członkowie Selbstschutzu żywili po prostu osobiste urazy .  Do pierwszych masowych aresztowań polskiej inteligencji doszło w Toruniu już w dniach 13-15 września 1939 r.
       Wszystkich zatrzymanych zgromadzono w prowizorycznym obozie dla internowanych, utworzonym w starym Forcie VII z II połowy XIX wieku, położonej na obrzeżach miasta. Równolegle z akcją przeprowadzoną w Toruniu rozpoczęto aresztowania na obszarze powiatu toruńskiego. Niemcy zazwyczaj uciekali się do podstępu, nakazując polskim nauczycielom, urzędnikom, księżom, rolnikom , właścicielom majątków zgłoszenie się do władz okupacyjnych celem przeszkolenia bądź wzięcia udziału w ważnych naradach. Dla przykładu, w Chełmży miejscowe władze okupacyjne nakazały polskim nauczycielom, urzędnikom i działaczom społecznym stawienie się na tamtejszym dworcu kolejowym, w celu udania się na dwutygodniowy kurs do Torunia. Zgromadzonych pod groźbą surowych kar Polaków załadowano następnie do bydlęcych wagonów i przewieziono do Torunia, a stamtąd do Fortu VII. Kolejne masowe aresztowania nastąpiły 9 i 10 listopada – głównie w Toruniu i Chełmży. Liczba więźniów oscylowała  wokół 1500 osób.
Warunki panujące w obozie były bardzo ciężkie. W zimnych, wilgotnych celach fortu przeznaczonych dla 6-12 żołnierzy umieszczano od 50 do 80 ludzi. Noce więźniowie spędzali na betonowej podłodze; za posłanie służyła skąpo rozsypana słoma. Wyżywienie było niewystarczające, a przed całkowitym głodem ratowały więźniów paczki od rodzin.
         26 października 1939 r. pełnię władzy nad obozem przejął Selbstschutz. Już po dwóch dniach rozpoczęły się masowe rozstrzeliwania więźniów w odległym o pięć kilometrów lesie Barbarka. Egzekucje odbywały się również w innych miejscach – w lesie koło pobliskiego Przysieka i przy żwirowni na terenie Leśnictwa Olek.
Ofiarą egzekucji w dniu 28 października padło 130 osób. Kolejne grupy więźniów wywożono na rozstrzelanie co tydzień lub czasem dwa razy w tygodniu, najczęściej w środy. Na miejsce egzekucji ofiary przewożono ciężarówkami należącymi do toruńskiej firmy handlującej
W styczniu 1940 r. większość ocalałych więźniów Fortu VII wywieziono do obozów koncentracyjnych w Sachsenhausen i  do Stutthofu.
Niektóre źródła podają, iż przez obóz w Forcie VII przeszło około 3000 osób, z czego co najmniej 1200 więźniów zostało rozstrzelanych w Barbarce, około 800 zwolnionych, a pozostali wysłani do różnych obozów koncentracyjnych. Inne podają mniejsze liczby – 600, a nawet 328 osób. Ostatecznie udało się ustalić tylko niespełna trzysta nazwisk pomordowanych w Barbarce.
Podczas ekshumacji przeprowadzonej w lesie Barbarka po wojnie, w dniach 24 września i 19 października 1945 r., odkryto siedem masowych grobów o szerokości od 2 do 4 metrów i długości od 3,5 do 47 metrów. Mogiły w większości były już puste. Udało się jednak ustalić miejsce, gdzie Niemcy spalili ciała ofiar jeszcze przed zakończeniem wojny. W jednym z grobów zwłoki pozostały. Wydobyto z niego 87 ciał z przestrzelonymi czaszkami i piersiami, które pochowano na cmentarzu przy ul. Grudziądzkiej w Toruniu.
         Trzydzieści lat po mordach w Barbarce w Berlinie Zachodnim sądzono komendanta Fortu VII, Karla Friedricha Straussa. Trwający od 4 do 27 czerwca 1969 r. proces zakończył się wyrokiem uniewinniającym oskarżonego. Z kolei komisarz kryminalny Leyer, szef toruńskiej ekspozytury Einsatzkommando 16, wystąpił zaledwie w charakterze świadka w prokuratorskim postępowaniu dochodzeniowym.
          Miejsce straceń i spoczynku zamordowanych w Barbarce Polaków upamiętnia poświęcony im pomnik oraz zespół grobów na Cmentarzu Ofiar Hitleryzmu. 20 października 2009 w 70. rocznicę zbrodni, na cmentarzu odsłonięto Pomnik Ku Czci Pomordowanych, wykonany według projektu Mariana Molendy.
 

Na podstawie mat. źródłowych, Foto: J. Iwański